Κυριακή 19 Νοεμβρίου 2017

Διαφωτισμός (Μέρος Β΄)


Δεν έχουν πάντοτε οι Διαφωτιστές κοινές απόψεις, ίδιες αφετηρίες και σκέψεις. Συγκλίνουν, όμως σε στόχους κοινούς:
1. Εξεγείρονται εναντίον κάθε αυθεντίας ή εξουσίας (της Εκκλησίας, του βασιλιά, της αριστοκρατίας). Οι Διαφωτιστές αντιμετωπίζουν με μεγάλο σκεπτικισμό τις αλήθειες που τους έχει κληροδοτήσει το παρελθόν και πιστεύουν ότι το άτομο οφείλει να βρει μόνο του τις απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα.
2. Οι Γάλλοι Διαφωτιστές είναι ορθολογιστές (πιστεύουν στην ανθρώπινη λογική). Επηρεασμένοι από τη φυσική επιστήμη, που υποστηρίζει ότι η φύση είναι διευθετημένη με απόλυτα λογικό τρόπο, οι Διαφωτιστές αναλαμβάνουν να αποδείξουν ότι και η ηθική και η θρησκεία είναι σε αρμονία με την αιώνια λογική του ανθρώπου.
3. Οι Διαφωτιστές πιστεύουν ότι πρέπει να μορφώσουν και να φωτίσουν τις πλατιές μάζες, που έως τότε ήσαν βουτηγμένες στην αμάθεια και στις προλήψεις, ώστε να δημιουργηθεί μια καλύτερη κοινωνία. Γεννιέται η παιδαγωγική επιστήμη, με χαρακτηριστικότερο το παιδαγωγικό ευαγγέλιο του Jean-Jacques Rousseau, τον Αιμίλιο.
4. Πιστεύουν ότι, όταν η λογική και η γνώση  καταφέρουν να διαδοθούν, τότε η ανθρωπότητα θα κάνει μεγάλα βήματα (πολιτιστική αισιοδοξία). Κατά τη γνώμη τους, πρόκειται για ζήτημα χρόνου: ο παραλογισμός και η αμορφωσιά θα εξαφανιστούν και θα αρχίσει η ιστορία της διαφωτισμένης ανθρωπότητας.
5. Κρατούν κριτική στάση απέναντι στον πολιτισμό και υποστηρίζουν την επιστροφή στη φύση. Η φύση είναι καλή και αγαθή, άρα και ο άνθρωπος είναι από τη φύση του καλός. Ρίζα κάθε κακού είναι ο πολιτισμός που απομακρύνει τον άνθρωπο από τη φύση του. Αυτή η αντίληψη αντανακλάται στην κατασκευή του «ευτυχισμένου άγριου», αλλά και στη «φυσική κατάσταση αθωότητας» που διαπνέει τη ρουσοϊκή θέση για την εκπαίδευση.
6. Οι περισσότεροι Διαφωτιστές προωθούν την αντίληψη της «φυσικής θρησκείας», εφόσον θεωρούν παράλογη την ιδέα ενός κόσμου δίχως Θεό. Η λογική οργάνωση του κόσμου δεν μπορεί να είναι τυχαία. Λογική (!) θεωρούσαν και την πίστη στην αθανασία της ψυχής. Ειδικότερα ο Rousseau είναι οπαδός του ντεϊσμού (=ο θεός δημιούργησε τον κόσμο, δίχως όμως να αποκαλυφθεί στους ανθρώπους. η παρουσία του μόνον αποκαλύπτεται μέσω της φύσης και των νόμων της και όχι με άλλους, υπερφυσικούς, τρόπους).
7. Υπερασπίζονται τα δικαιώματα του ανθρώπου. Δεν θεμελιώνουν μόνο θεωρητικά τη θέση του ανθρώπου στην κοινωνία, αλλά και αγωνίζονται γι’ αυτήν. Το άτομο πρέπει να σκέφτεται ελεύθερα σε σχέση με τη θρησκεία, την ηθική και την πολιτική και έχει το δικαίωμα να εκφράζει ελεύθερα τις σκέψεις του. Οι Διαφωτιστές αγωνίζονται κατά της δουλείας και προσπαθούν να επιτύχουν ηπιότερη μεταχείριση για τους παραβάτες και τους εγκληματίες.


Πηγή για την εικόνα:

Τετάρτη 15 Νοεμβρίου 2017

Διαφωτισμός (Μέρος Α΄)


Ο 18ος αιώνας είναι η εποχή του ορθολογισμού και του φιλελευθερισμού. Με τον ορθολογισμό δίνεται το προβάδισμα στην κριτική σκέψη που θέτει υπό αμφισβήτηση όλες τις αξίες των προηγούμενων αιώνων. Στο εξής, καμία πολιτική ή υπερφυσική αυθεντία δεν θα είναι πάνω από το άτομο, αφού κριτής όλων γίνεται ο ορθός λόγος. Ό,τι υπήρχε ως τότε και είχε ιστορική υπόσταση χάνει τώρα την άμεση εγκυρότητά του και την αυτόματη καταξίωσή του: πρέπει να υποστεί τον έλεγχο της κριτικής συνείδησης και να δικαιολογηθεί η ύπαρξή του, πρέπει να γίνουν έκδηλα τα πλεονεκτήματα του για την ευτυχία των ατόμων. Με τον φιλελευθερισμό έρχονται στο προσκήνιο τα δικαιώματα του ανθρώπου και η ελευθερία του ατόμου και προτείνονται βαθιές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές.


Τα δύο αυτά ρεύματα (τον ορθολογισμό και τον φιλελευθερισμό) εξέφρασε ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός. Η τάση για πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές, η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της επιστήμης, η πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου, αποτελούν μερικές από τις πιο σημαντικές εκφράσεις του. Σε μια προσπάθεια ορισμού του:
1. ως «Διαφωτισμός» πρέπει, από τη μια, να χαρακτηριστούν εκείνα τα πνευματικά ρεύματα που επιθυμούν να αντικαταστήσουν την παραδοσιακή θεολογική κοσμοαντίληψη (nulla potestas nisi a deο = καμία ισχύς παρά μόνον εκ Θεού), η οποία είχε επιβληθεί σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, με μια θύραθεν, εκκοσμικευμένη (nullum imperium sine pacto = καμιά κυριαρχία άνευ συμφωνίας).
2. ως «Διαφωτισμός», από μια άλλη στενότερη έννοια, πρέπει να χαρακτηριστούν εκείνα τα πνευματικά ρεύματα που υπερασπίζονται ένα ηθικό (κανονιστικό) ιδεώδες απέναντι όχι μόνο στην παραδοσιακή θεολογία, αλλά και απέναντι στον σκεπτικισμό ή στον μηδενισμό, ο οποίος γεννιέται ακριβώς μέσα από τη διαδικασία αποκοπής από τη θεολογία.


Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός είναι κάτι περισσότερο από ιδεολογικό ρεύμα ή θεωρητικό σύστημα, κάτι περισσότερο από φιλοσοφική τάση ή σχολή. Είναι εποχή, είναι οι «Νέοι Χρόνοι» της ευρωπαϊκής ιστορίας (είναι η εποχή της νεωτερικότητας). Χρόνοι «φωτισμού» του Ευρωπαίου ανθρώπου, ύστερα από την ολοκληρωτική επιβολή της θρησκευτικής αυθεντίας ως κυρίαρχης ιδεολογίας.

Πηγές για τις εικόνες:

Παρασκευή 10 Νοεμβρίου 2017

Αφηγούμαι, άρα υπάρχω


Κάνουμε μια παύση μέσα στους τρελούς ρυθμούς της ζωής μας για να αφηγηθούμε, να αναλογιστούμε την καταγωγή μας, τα στοιχεία που συγκρότησαν την ταυτότητά μας, τον τρόπο με τον οποίο μας μεταβιβάστηκαν οι αρχές και οι αξίες μας, μιλώντας για την ιστορία της οικογένειάς μας, για τις συναντήσεις μας με φίλους, δασκάλους κ.ά., για τους τόπους που μας καθόρισαν, για τα βιβλία που διαβάσαμε, για τις μουσικές και τις ταινίες που αγαπήσαμε, για τις μεγάλες μας νίκες και τις μικρές μας ήττες, για τα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή μας.
Πρόκειται για μια διαδικασία αναστοχαστική.


Μέσα από αυτές τις αφηγήσεις ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας και τους άλλους, βρίσκουμε τα στοιχεία που μας ενώνουν, βιώνουμε μια βαθιά συναισθηματική εμπειρία (με έμφαση στα αισθήματα συν-πάθειας), βρίσκουμε τον τρόπο να συνεννοηθούμε με τους άλλους χωρίς να αρνιόμαστε τις διαφορές μας, γινόμαστε εν τέλει πλουσιότεροι.
Μια μεγάλη τοιχογραφία από επιθυμίες, από δυσκολίες και αντιφάσεις, από συγκλίσεις και αποκλίσεις ..., για να νοηματοδοτήσουμε τη ζωή μας, να ανακαλύψουμε «τον εαυτό μας ως έναν άλλο» (λέει ο Paul Ricoeur αναφερόμενος εκείνος σε identités narratives), δημιουργώντας δηλαδή το «κοινό».


Η βιογραφική προσέγγιση έχει αναπτυχθεί από την αρχή του 20ου αιώνα στο πεδίο της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, της κοινωνικής ψυχολογίας, της εθνολογίας, της ανθρωπολογίας, της φιλοσοφίας κ.λπ.
Η βιογραφική προσέγγιση, μέσα από τη γνώση της ζωής μεμονωμένων ατόμων, μας επιτρέπει την κατανόηση των κοινωνικών δομών στα πλαίσια ενός δεδομένου κοινωνικο-ιστορικού συγκείμενου. Οι αφηγήσεις ζωής των μεμονωμένων ατόμων υπερβαίνουν το επίπεδο του «εγώ» και παραπέμπουν στην κοινωνική εγγραφή του ατόμου: στις σχέσεις του με την κοινωνική συλλογικότητα, στις σχέσεις κοινωνικών συλλογικοτήτων μεταξύ τους, στους τρόπους εσωτερίκευσης προτύπων και αξιών, αλλά και στους τρόπους με τους οποίους το μεμονωμένο άτομο τοποθετείται σε σχέση με τα τελευταία συμβάλλοντας στην εξέλιξή τους, στην αλλαγή.
Αφηγούμαι, άρα υπάρχω. Και επιβεβαιώνω την ύπαρξή μου στα μάτια των άλλων μέσω των αφηγήσεων της ζωής μου (προφορικών και γραπτών, μετασχηματίζοντάς τες ακόμα και σε σωματική έκφραση).

Πηγές για τις εικόνες:

Κυριακή 5 Νοεμβρίου 2017

Η αρχαία τέχνη σαν παραμύθι XII


Κοίταξε αυτό το χέρι που απλώνεται ευγενικά. Κοίταξε πώς το ωρίμασε ο χρόνος. Πώς τα χρώματα της σήψης προσθέτουν με ακρίβεια τη δύναμη της τέχνης μου. Ναι, εγώ το έφτιαξα, ο Κλέων, ο Σικυώνιος. Πολλές γενιές πριν από μένα, άνδρες σπουδαίοι, που το δικό τους όνομα κληρονόμησα, υπηρέτησαν με πάθος τη γλυπτική τέχνη. Αλλά πέρασαν τα χρόνια και κανείς δεν με θυμάται πια. Και ούτε έχει σημασία. Μπορεί να μην υπάρχω, ναι. Μπορεί να μην ζω. Μπορεί να είμαι ένα μόριο του αέρα που παρασύρεται από τον άνεμο της αιωνιότητας. Μπορεί να μην είμαι ούτε καν μια υποψία στον νου των ανθρώπων. Όμως, αυτό που παραμένει ζωντανό, πιο ζωντανό από καθετί, είναι αυτό το χέρι, το δημιούργημά μου. Ίσως κάποιος περαστικός σκεφτεί πως ένας φιλόδοξος νέος, που το όνομά του κάπου χάθηκε μέσα στους αιώνες, έπλασε το κερί πάνω στο πυρίμαχο πρόπλασμα, και μετά με άλλο πυρίμαχο πηλό κάλυψε το κερί. Και από μια τρύπα στην κορυφή έχυσε το λιωμένο μέταλλο και, αφού το άφησε για ώρες πολλές να κρυώσει, έσπασε στο τέλος τον πηλό και όλων η καρδιά αγαλλίασε.


Έτσι ακριβώς έγιναν τα πράγματα. Αγαλλίασε η ψυχή όσων περνούσαν από το αλσύλλιο του Ποσειδώνα, μα μόνον την καρδιά της Ήβης, της πανέμορφης εταίρας, δεν κατόρθωσε να συγκινήσει. Δεν το ήξερε η Ήβη πως το έφτιαξα γι’ αυτήν. Σ’ αυτήν άπλωσα μυστικά το χέρι μου. Ναι, αυτό το χέρι που βλέπετε εκλιπαρεί το δικό της χέρι. Για να κερδίσω ένα δικό της άγγιγμα έγιναν όλα, μα η καρδιά της δεν λύγισε ούτε μια στιγμή, όσα χρόνια κι αν πέρασαν, ώσπου πήρε κι αυτήν κι εμένα ο χρόνος. 
Και έτσι έμεινε το χέρι μου απλωμένο, με την προσμονή ενός αγγίγματος. Σαν μια ιστορία που εξελίχθηκε μέσα στον χρόνο αλλά δεν γράφτηκε το τέλος της. Ακόμη κι όταν οι κλέφτες το σήκωσαν βίαια από το βάθρο του, ακόμη και όταν οι ληστές το ανέβασαν πάνω στο καράβι τους, ακόμη και όταν τα κύματα έστειλαν το καράβι των πειρατών στον βυθό της θάλασσας, ακόμη και όταν οξειδώθηκε από την αλμύρα, ακόμη και όταν ρόζιασε, όπως το χέρι του ψαρά που σφυρηλατείται από τον ήλιο, το αλάτι και τα κουπιά, το χέρι αυτό, το δικό μου χέρι, δεν έπαψε να εκλιπαρεί το δικό της χέρι, δεν έπαψε να εκλιπαρεί ένα δικό της άγγιγμα. Κι εσύ, θεατή, πρέπει να ξέρεις πως, όσο και αν φημίζεται ο ορείχαλκος για τη σκληράδα του, δεν έπαψε το χέρι αυτό να είναι φτιαγμένο από έναν τρυφερό και ανομολόγητο έρωτα που δεν το αφήνει να χαθεί μέσα στους αιώνες.


ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Πρόκειται για πολύ καλά διατηρημένο «ορφανό» χέρι που χρονολογείται στον 4ο αιώνα π.Χ. και βρέθηκε το 2017 κατά την ενάλια έρευνα στο σκαρί του περίφημου μηχανισμού των Αντικυθήρων.
Το παραμύθι έγραψε ο Βλάσσης Τρεχλής.

Πηγή για τις εικόνες:

Τετάρτη 1 Νοεμβρίου 2017

John Stuart MIll: η αρχή της βλάβης


«Ο μοναδικός λόγος για τον οποίο το κράτος μπορεί να περιορίσει την ελευθερία ενός μέλους μιας πολιτισμένης κοινότητας ενάντια στη θέλησή του είναι για να μην προκαλέσει βλάβη σε άλλους. Δεν αποτελεί, όμως, επαρκή νομιμοποίηση ο περιορισμός της ελευθερίας του ατόμου για το δικό του καλό, σωματικό ή ηθικό».
Το απόσπασμα προέρχεται από το πρώτο κεφάλαιο του σπουδαίου έργου του John Stuart Mill, On Liberty (Περί ελευθερίας), το οποίο εκδόθηκε το 1859 και στο οποίο ο φιλόσοφος, σταθερά καχύποπτος έναντι του κράτους, προσπαθεί να προσδιορίσει τη φύση και τα όρια της εξουσίας που το τελευταίο νομιμοποιείται να ασκεί πάνω στα άτομα. Η αρχή την οποία εισηγείται ο Mill, γνωστή ως «αρχή της βλάβης» (harm principle), προκύπτει από την «αρχή της ωφέλειας» και υποστηρίζει ότι τα άτομα είναι ελεύθερα να ενεργούν σύμφωνα με τις επιθυμίες τους εφόσον οι ενέργειές τους δεν βλάπτουν τους άλλους, εγκαινιάζοντας έτσι μια νέα εποχή στις σχέσεις κράτους-ατόμου: η ατομική ελευθερία παύει να αποτελεί ευγενική παραχώρηση της κρατικής εξουσίας και, επίσης, παύει να αποτελεί πεδίο διαπραγμάτευσης στην περίπτωση έκτακτων συνθηκών. Η ελευθερία γίνεται πλέον η προτεραιότητα της οργανωμένης κοινωνίας.

Αυτή η θεμελιώδης –όσο και εύλογη- θέση έχει, ωστόσο, γεννήσει ευρύ προβληματισμό με αφετηρία το ίδιο το περιεχόμενο της λέξης «βλάβη». Εξηγώντας με κάποια σχηματικότητα τη θέση του Mill, φαίνεται ότι μιλώντας για βλάβη αναφέρεται: α) στην απτή βλάβη, όταν δηλαδή με τις πράξεις μας υποβάλλουμε κάποιον σε παράλογο κίνδυνο και β) στην ακραία «προσβολή» προς ένα πρόσωπο δια των ενεργειών ή των απόψεών μας και υπό την προϋπόθεση ότι οι ενέργειες ή οι απόψεις μας δεν μπορούν απλούστατα να ταξινομηθούν σε ό,τι αποδεχόμαστε ως ελευθερίας έκφρασης.
Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός ότι ο Mill, θεωρώντας πως τα άτομα είναι ορθολογικά και, άρα, καταλληλότερα από κάθε άλλον να λάβουν αποφάσεις και να ρυθμίσουν τη ζωή τους, δεν υποστηρίζει καμία παρέμβαση στην περίπτωση που κάποιος αποφασίζει να βλάψει σοβαρά τον εαυτό του, απορρίπτοντας έτσι κάθε πατερναλιστική προσέγγιση του ζητήματος. Ως γνήσιος φιλελεύθερος, ο Mill υποστηρίζει ότι η ελευθερία έχει αυτόνομη αξία παρά τη διακινδύνευση που κάποιος αναλαμβάνει διαθέτοντάς την, αλλά και παρά τη διακινδύνευση που αναλαμβάνει η κοινωνία (δεδομένου ότι ο Mill δεν μπορεί παρά να αποδεχθεί ότι η πράξη ενός ατόμου επηρεάζει τη ζωή και όσων συνδέονται με αυτό). Τέλος, ο φιλόσοφος αντιτίθεται στον ηθικισμό, ισχυριζόμενος ότι η κοινωνία δεν δικαιούται να περιορίσει την ελευθερία ενός ατόμου με το επιχείρημα ότι της προκαλείται γενικότερη βλάβη από ορισμένες ηθικές ή αξιακές επιλογές του.
«Το άτομο είναι κυρίαρχο πάνω στον εαυτό του, πάνω στο σώμα του και στο μυαλό του», είναι η ρητή διατύπωση του Mill.

Πηγές:
Χατζής Α., Φιλελευθερισμός, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδόπουλος, 2017.